Het Besluit vijandelijk vermogen, basis voor naoorlogse afrekening

Op 20 oktober 1944 verklaarde de Nederlandse regering in Londen iedereen in Nederland met de nationaliteit van een van de as-mogendheden (Duitsland, Oostenrijk, Italië en Japan) tot ‘staatsvijand’. In Nederland betrof dit besluit vooral Duitsers. Ongeacht hun gedrag tijdens de oorlog werden zij collectief aansprakelijk gesteld voor de door Nederland geleden oorlogsschade. Hun bezittingen en vermogens gingen in eigendom over op de Nederlandse staat. Direct na de bevrijding werden ook vermeende landverraders massaal opgepakt en hun bezittingen onder beheer gesteld, in afwachting van een gerechtelijke uitspraak.

Wie waren die vijanden?

Onder de Duitse vijandelijke onderdanen waren er duizenden die al jarenlang in Nederland woonden en werkten, geïntegreerd waren, de Nederlandse taal spraken, een gezin hadden. Ook ging het om Nederlandse vrouwen die door een huwelijk met een Duitser de Duitse nationaliteit hadden gekregen. En zélfs Joodse vluchtelingen uit Duitsland, die voor of tijdens de Tweede Wereldoorlog hun heil in Nederland hadden gezocht.

NBI en vijandige onderdanen

“Goed Nederlanderschap” om van vijandstatus af te komen

Vijandelijke onderdanen konden alleen van hun vijandstatus afkomen en hun bezittingen terugkrijgen, als ze konden bewijzen dat ze zich tijdens de oorlog als ‘goed Nederlander’ hadden gedragen. Het was aan het NBI om de verzoeken tot ontvijanding te behandelen en een eventuele ontvijandingsverklaring af te geven. Een procedure die jaren kon duren, zeker als er een aanzienlijk vermogen in het geding was. In de helft van de gevallen is een ontvijandingsverklaring afgegeven.

In totaal heeft het NBI 750 miljoen aan Duits vijandelijk vermogen geliquideerd, ‘binnengehaald’ voor de Nederlandse staat.

NBI en landverraders

Meer dan 300.000 Nederlanders werden na de oorlog onderzocht als vermeende landverraders. Van NSB’ers, landverraders en politieke delinquenten kon het vermogensbeheer door het NBI worden beëindigd nadat ze in vrijheid waren gesteld, niet werden vervolgd en aan het NBI een verklaring tot beëindiging van beheer was afgegeven door tribunalen (bijzondere rechtspleging).

Naast straffen als het ontnemen van stemrecht, het niet mogen uitoefenen van politieke functies en openbare ambten, zijn ook boetes opgelegd. Deze werden van het in beheer zijnde vermogen geïnd door het NBI.

Het NBI was onderdeel van de Raad voor het Rechtsherstel en kreeg ook als taak de vermogens van zogenoemde ‘afwezigen’ te beheren, veelal Joodse mensen die hun huizen, inboedels en bedrijven tijdens de oorlog hadden moeten achterlaten en van wie bezittingen door de bezetter waren onteigend of geroofd, dan wel door anderen geplunderd.

NBI en bewindvoering vermogens ‘afwezigen’

Voor Joodse mensen of hun nabestaanden was het terugkrijgen van eigendommen een moeizame en langdurige kwestie.

Het startte met een verzoek tot teruggaaf dat zij moesten indienen bij de Raad voor het Rechtsherstel. Het NBI had tot taak bewindvoerders aan te stellen over de vermogens/bezittingen van ‘afwezigen’ en deze te inventariseren.

Eigendomsrechten konden pas overgaan op erfgenamen en de bewindvoering beëindigd worden, als vaststond dat ‘afwezige’ was overleden. Een belangrijke vertragende factor was dat de overheid in eerste instantie vasthield aan de (in normale tijden begrijpelijke) eis van een overlijdensakte. Nabestaanden moesten dus zien te bewijzen dat hun vader, moeder, familie in een van de concentratiekampen was omgekomen. Het Rode Kruis heeft daarin veel betekend.

Organisatie en hoeveelheid zaken NBI

Het NBI heeft ongeveer 156.000 afzonderlijke beheerszaken gevoerd over vermogens(bestanddelen), variërend van een enkel spaarbankboekje en wat meubilair tot complete inboedels, huizen, kunstvoorwerpen, effecten, bedrijven etcetera. Magazijnen vol spullen waren er door heel Nederland en stapels dossiers. Op het hoogtepunt van hun werkzaamheden had het NBI 2.000 stafleden, 20.000 bewindvoerders en een onbekend maar groot aantal beheerders in dienst, met vestigingen door heel Nederland. De Belastingdienst speelde een essentiële rol bij het verkrijgen van informatie over de diverse vermogensbestanddelen.

De acht personen en verhalen in deze online tentoonstelling staan symbool voor de tienduizenden personen die achter de beheerdossiers schuilgaan.

Voor meer informatie over de organisatie van het NBI, bekijk het Organogram